Thursday, January 15, 2009

Blinde Schildpad ziet sterretjes, maar waarom eigenlijk?

of: de wereld is uw vetkrijtje (misschien)


De aflevering van de onmisbare podcast Radiolab voor deze week gaat over het proces van wetenschappelijke ontdekking.

Onder andere vertelt de even minzame als beminnelijke neuroloog Oliver Sacks (bekend via de film Awakenings) over zijn fascinatie voor Dmitri Mendelejev (1834-1907), de bedenker van het periodiek systeem der elementen. Kennelijk heeft Sacks thuis een portretje hangen van Mendelejev die als Mozes een berg afdaalt met de Tafelen der Wet... M.a.w.: Oliver Sacks is the man!

Onderweg scheert het programma langs iets dat mij tamelijk mateloos interesseert; iets waarvan Blinde Schildpad u, zoals bekend, graag deelachtig wil maken.

Als u wel eens 's avonds buiten komt zal het u wellicht opgevallen zijn dat er lichtjes in lucht hangen. Jazeker! zult u zeggen Die ken ik. Dat zijn de sterren! Maar dat verklaart op zich nog niets, natuurlijk. Waaróm ziet u sterren?

Merkwaardig genoeg is dat in zekere zin omdat u er bent om ze te zien.

Als het universum iets anders in elkaar had gestoken (wat zomaar had gekund) en materie sterker de neiging had gehad om zich gelijkmatig over de beschikbare ruimte te verdelen (wat prima facie een beter systeem lijkt dan onze huidige groentesoep-met-balletjes-constructie), waren er überhaupt geen melkwegstelses, sterren & planeten geweest. En dus ook geen blote aapjes om zich over dat soort zaken te verbazen.

Iets formeler gesteld: het lijkt erop dat het universum dat we zien een universum is dat is gefinetuned voor complexe wezens op basis van koolstof. En misschien is het ook wel niet zo raar dat we zo'n universum zien, omdat wij complexe wezens op basis van koolstof zijn...

Bent u er nog? Mooi! OK, sommigen onder u zullen nu denken, straks komt ie met intelligent desi-ign [sing-song voice]. Maar nee, ook al lijkt dit verhaal (het heet wel het Anthropic principle, trouwens) er een beetje op te lijken, er is een verschil. Subtiel, misschien, maar belangrijk.

William Paley's klassieke analogie voor de ID-theorie vergelijkt het universum met een zakhorloge. U vindt een zakhorloge op het strand. U kijkt er eens naar en denkt, gossie, dat zit mooi in elkaar. D'r zal wel zoiemand als een horlogemaker zijn. En da's dan God, hoewel u dat niet hardop mag zeggen, want da's natuurlijk geen wetenschap...


Een enigszins vergelijkbare analogie die ik u zo voor het anthropisch principe zou kunnen debiteren gaat als volgt:

U stapt een hotelkamer binnen en stoot uw hoofd niet aan de deur. U wilt u tanden poetsen maar hoeft niet te bukken om de kraan open te draaien. U past precies in het bed en de lakens houden u de hele nacht op een temperatuur die niet alleen uw biologische functies niet bedreigt maar zelfs comfortabel is te noemen.

U zou haast denken dat de hotelkamer speciaal op wezens zoals u is ingericht...

(Iedereen die wel eens tijd in een Bastionhotel heeft doorgebracht weet dat er het een en ander op dat laatste is af te dingen, maar soit... elke vergelijking gaat ergens mank.)

Deze versie van het anthropisch principe gaat niet verder dan de constatering dat de wereld en u goed bij elkaar passen en dat daar aanwijsbare redenen voor (moeten) zijn. Het zegt niet (zoals intelligent design) dat dit op een of andere manier goed is, of zo.

Toch hangt er in de ogen van vele schetenwappers een naargeestig teleologisch* sfeertje rond deze hele visie. Alsof het universum er speciaal voor u is!

Maar Blinde Schildpad denkt dan: als onze bewustheid net zo'n integraal stukkie van dit universum is als het feit dat electronen een negatieve electrische lading hebben, hoort onze neiging om alles in een teleologisch licht te zien er dan ook niet bij? Misschien is onze teleologische vooringenomenheid zélf wel iets natuurwet-achtigs...

Fundamentele weetjes over de wereld: licht gaat in een vacuum altijd even snel, de kern van een heliumatoom is twee keer zo zwaar is die van een waterstofatoom, en bewuste wezens denken altijd dat alles ergens voor is.

Want diep gaat ie, ons onvermogen om de dingen te laten voor wat ze zijn. Geef maar eens een peuter een vetkrijtje en een witte muur.

*) teleologie: de studie van functionele doelmatigheid. Wat betekent het woord om in het zinnetje "je ogen zijn om mee te kijken"?

(Breakers Hotel Room, from Flickr, by Supercake)

No comments:

Post a Comment